Sport i anoreksja – jak rozpoznawać i zapobiegać zaburzeniom odżywiania

Anoreksja to już od dawna rozpoznawalne zaburzenie odżywiania, którego zachorowalność niestety stale rośnie w ostatnich dwudziestu latach. Pomimo swojej wysokiej śmiertelności i długotrwałych konsekwencji zdrowotnych, coraz więcej osób zmaga się z tą chorobą. Jest to choroba charakteryzująca się celową i długotrwałą utratą masy ciała, wywołana m.in. zniekształconym obrazem swojego ciała oraz lękiem przed przytyciem. Sport natomiast wymaga dyscypliny, systematyczności i wysokiej motywacji. Te z pozoru sprzyjające zdrowiu cechy, u niektórych osób mogą przerodzić się w obsesyjne zachowania i mechanizmy kontroli. Szczególnie w dyscyplinach, gdzie waga lub wygląd ciała są ważnym elementem oceny. Gdzie presja, na bycie „szczuplejszym” i „lepszym”, jest ogromna. W obecnych czasach temat zaburzeń odżywiania jest szeroko komentowany w świecie sportu i wielu sportowców m.in. znana gimnastyczka Simone Biles, podzieliła się ze światem swoimi zmaganiami z zaburzeniami odżywiania. Niestety nie dotyczy to tylko osób z elity sportowej, ale również osób trenujących rekreacyjnie oraz dzieci,  młodzieży. Dlaczego tak się dzieje? Uprawianie sportu kojarzy nam się z samymi pozytywnymi wskaźnikami dla zdrowia i dobrostanu. Gdzie w takim razie kończy się granica między dbaniem o zdrowie, a zaczyna się obsesyjne trenowanie i kontrola wagi?

Psychologiczne czynniki ryzyka u osób aktywnych fizycznie

U podłoża zaburzeń odżywiania, w tym anoreksji, leżą w dużym stopniu czynniki psychologiczne, które w środowisku sportowym mają dużą szansę na rozwinięcie się. Osoby uprawiające sport zawodowo, jak i amatorsko, często cechuje wysoki poziom perfekcjonizmu i wewnętrznej presji, by „zawsze dawać z siebie wszystko”. Takie nastawienie może prowadzić do nadmiernej potrzeby kontroli nad swoim ciałem i jedzeniem. W szczególności są na to narażeni młodzi sportowcy, których poczucie własnej wartości dopiero się kształtuje. W tym okresie często występuje zaniżona samoocena, na którą nakłada się zaburzony obraz własnego ciała i przekonanie, że sukces sportowy zależy bezpośrednio od ich wyglądu. Lęk przed przytyciem, nadmierna samokrytyka, a także występujące równolegle objawy depresyjne lub lękowe, mogą stanowić grunt podatny na rozwój zagrażających zachowań o charakterze kompulsywnym lub restrykcyjnym. Jedzenie zmienia się w narzędzie do utrzymania poczucia kontroli. Natomiast warunkiem jego spożycia, staje się stopień obciążenia treningowego, a nie fizjologiczna potrzeba.

Wpływ środowiska trenerskiego i rodzinnego na ryzyko zaburzeń odżywiania

Równie istotne w rozwoju anoreksji jest środowisko, w tym najbliższe otoczenie trenerskie i rówieśnicze. Mogą odgrywać rolę między innymi oczekiwania nazbyt ambitnych rodziców oraz nadmierne skupienie na osiąganych wynikach. Wielokrotnie powtarzane komentarze typu „musisz schudnąć, żeby być szybszy” albo „tancerka powinna wyglądać inaczej”, czy “tłuszcze są złe, nie jedz tylu węglowodanów”, zapadają w pamięci młodego człowieka na długo. Sposobem na poradzenie sobie z tą presją i porównaniem siebie do innych, u osób podatnych na naciski, może być wytworzenie się u nich nieadaptacyjnych strategii radzenia sobie z takim stresem. Poprzez  drastyczne zmniejszenie kaloryczności swojej diety, przetrenowywanie się, czy pozwalanie sobie na posiłek jedynie w przypadku gdy się na niego zasłużyło.

W wielu dyscyplinach sportowych, takich jak gimnastyka, taniec, lekkoatletyka czy sporty wagowe, utrwalone są kulturowe przekonania, że „lżejsze znaczy lepsze”. Zarówno trenerzy, jak i rodzice często nie mają podstawowej wiedzy o potrzebach energetycznych dzieci ani o sygnałach ostrzegawczych świadczących o rozwijającym się zaburzeniu. Zaniedbania w tym zakresie sprawiają, że środowisko sportowe zamiast wspierać rozwój młodego człowieka, może nieświadomie stwarzać warunki sprzyjające rozwojowi choroby.

Konsekwencje deficytu energetycznego

Gdy osoba wysoko aktywna zaczyna zbyt mocno ograniczać podaż kalorii, organizm wchodzi w stan tak zwanego deficytu energetycznego, inaczej Relative Energy Deficiency in Sport (RED-S). Ten stan prowadzi do m.in. zaburzeń hormonalnych, osłabienia układu kostnego i problemów z odpornością oraz regeneracją. Często obserwowalną konsekwencją tego u kobiet jest zanik miesiączki. Chociaż taki stan powinien od razu informować o złym stanie gospodarki hormonalnej, to niestety nie zawsze stanowi czynnik alarmujący. W ekstremalnych przypadkach może być nawet pożądany i akceptowany przez rówieśników, ponieważ oznacza osiągnięcie bardzo niskiej wagi ciała. U mężczyzn natomiast taki deficyt energii powoduje obniżenie poziomu testosteronu i zwiększenie podatności na kontuzje. To pokazuje, że anoreksja to nie tylko problem estetyczny, ale realne zagrożenie dla zdrowia i wyników sportowych.

Różne dyscypliny, a skutki pozostają te same

Przykłady z praktyki pokazują, jak destrukcyjny wpływ na zdrowie ma deficyt energetyczny. W gimnastyce artystycznej młode zawodniczki od wczesnych lat mogą czuć presję, by utrzymać bardzo niską wagę, co często skutkuje restrykcyjnymi dietami. Wśród amatorów fitnessu czy biegaczy presja na szybką poprawę sylwetki i spalanie kalorii może prowadzić do pomijania posiłków i przesadnego treningu. W obu tych grupach konsekwencje rozwijania się tego zaburzenia prowadzą do osłabienia organizmu, szeroko pojętych problemów zdrowotnych i widocznym spadku jakości życia.

Psychoedukacja przede wszystkim

Ważną rolę w profilaktyce odgrywa środowisko sportowe, przede wszystkim trenerzy, rodzice, fizjoterapeuci i psychologowie. To oni mogą zauważyć pierwsze symptomy problemów: niepokojący spadek masy ciała, zmiany w nastroju, zmęczenie, czy unikanie jedzenia. Warto podkreślić, że reakcja na takie sygnały powinna być pełna zrozumienia i wsparcia, a nie oceny czy pretensji. Z tego powodu niezwykle ważne jest psychoedukacja osoby z najbliższego otoczenia sportowca. Przede wszystkim trenerów i rodziców, którzy dzięki temu będą mogli skuteczniej wyłapywać problematyczne zachowania, a potrzebujące pomocy osoby, kierować do odpowiednich specjalistów. Jeszcze zanim rozwinie się u nich tak poważne zaburzenie jak anoreksja.

Anoreksja w sporcie to problem, który dotyka nie tylko zawodowych atletów, ale również amatorów i osoby aktywne rekreacyjnie. Kluczową rolę w zapobieganiu zaburzeniom odżywiania odgrywa świadomość i edukacja młodych i dorosłych sportowców oraz ich całego otoczenia. W zdrowym podejściu do treningu liczy się równowaga między wysiłkiem, odpowiednią dietą i regeneracją. Jeśli trening zaczyna być obowiązkiem, a jego opuszczenie wywołuje napięcie, natomiast jedzenie staje się nieodłącznie związane ze stresem zamiast z normalną potrzebą, to oznacza że zdrowy balans mógł zostać naruszony. Pojawia się wtedy otwarte pole do rozwinięcia się zaburzeń odżywiania, które niezaopiekowane i nieleczone, może doprowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych ciągnących się przez lata.